«Նկարիչ լինելը մասնագիտություն չէ, կոչում է»

«Գաֆէսճեան» արվեստի կենտրոնում (ԳԱԿ) բացվել է «Բազմաչափ Ռուդոլֆ Խաչատրյանը» խորագիրը կրող ցուցահանդեսը, որը ներկայացնում է անվանի նկարչի տարբեր ժամանակաշրջանների գործերը՝ գրաֆիկական աշխատանքներից մինչև տարածական հորինվածքներ: Ցուցահանդեսը կգործի մինչև հունիս ամիսը: Ցուցահանդեսի համադրողը և պատկերագրքի կազմողը ԳԱԿ ցուցադրությունների գծով տնօրեն Արմեն Եսայանն է: Նկարչի դուստրը՝ գեղանկարիչ ՄՈԿՈ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ, գործուն մասնակցություն է ունեցել ցուցահանդեսի կազմակերպման աշխատանքներին: Նա է այսօր «Իրատեսի» հյուրը:

«ՊԱՐՏԵԶՈՒՄ ՆԿԱՐԵԼԻՍ ՆՐԱՆ ՊԱՏԱՀԱԲԱՐ ՏԵՍԵԼ Է ԵՐՎԱՆԴ ՔՈՉԱՐԸ»

-Մոկո, Ռուդոլֆ Խաչատրյանի ստեղծագործության ո՞ր հատվածն է ընդգրկված ԳԱԿ-ի ցուցադրության մեջ:
-Այստեղ ցուցադրված են գործեր՝ սկսած 1955 թվականից: Մի աշխատանք է ներկայացված՝ Մինաս Ավետիսյանի և Ռուդոլֆ Խաչատրյանի դիմանկարները: Հայրիկս նկարել է Մինասին, Մինասը՝ հայրիկիս: Դեմ դիմաց նստած՝ միաժամանակ նկարել են իրար:
-Եվ դիմանկարները մակագրություններ ունեն: Մինասի նկարի վրա Ռուդոլֆ Խաչատրյանը գրել է. «Ա. Մինաս, ես քեզ շատ հավանում եմ»: Իսկ Ռուդոլֆ Խաչատրյանի դիմանկարի վրա Մինասը գրել է. «Թող ճիշտ համարվի»:
-Այո՛: Սա ոչ թե արվեստի մեծ արժեք է, այլ իբրև փաստ է արժեքավոր: Հենց այս պատճառով որոշեցինք ցուցադրել: Ցուցահանդեսում ներկայացված են գծանկարներ, գունային լուծումներով գործեր, որոնց վրա կա Երվանդ Քոչարի ազդեցությունը: Հետո աշխատել է մատիտով՝ թղթի վրա: Ապա անցել է լևկասի, սեպիայի: Դրան հաջորդել է բազմաչափության շրջանը. երրորդ, չորրորդ չափումների մեջ է ստեղծել իր գործերը: Մենք ցանկացել ենք բոլոր շրջաններից ինչ-որ գործեր ցուցադրել: Հայրս 14 տարեկանից է սկսել իր ստեղծագործական կյանքը: Նա փոքր տղա է եղել, երբ պարտեզում նկարելիս նրան պատահաբար տեսել է Երվանդ Քոչարը: Նա նայել է հայրիկիս ու ասել. «Լեոնարդոյի հոգին վերածնվել է»: Իսկ հայրս չի իմացել, թե ով է Լեոնարդոն: Հայրս կրթություն չի ստացել: Միայն չորս տարի սովորել է դպրոցում և մի քանի ամիս՝ ուսումնարանում: Քոչարը հորս տարել է իր արվեստանոց ու նրա առջև դրել Լեոնարդոյի գիրքը: Հայրս տեսել է, որ իսկապես իր ու Լեոնարդոյի միջև նմանություն կա:
-Ինձ ավելի շատ գրավում են Ռուդոլֆ Խաչատրյանի՝ լևկասի վրա սեպիայով արած գործերը: Սա իմ սուբյեկտիվ ընկալումն է, իհարկե: Հիշում եմ, թե 1983-ին հրատարակված նրա պատկերագիրքը արվեստասերներն ու արվեստագետները ինչ ոգևորությամբ ընդունեցին: Ռուդոլֆ Խաչատրյանն իր ո՞ր շրջանի գործերն էր առավել արժևորում:
-Նկարիչ լինելը մասնագիտություն չէ, կոչում է: Երբ նկարիչը որևէ շրջանի մեջ է, նրան ուրիշ շրջանները չեն հետաքրքրում: Ես էլ եմ այդպիսին՝ իբրև նկարիչ: Երբ հայրս մտավ մոդեռն արվեստի շրջանը, նա նույնիսկ չէր ցանկանում դիմանկար անել: Այդ շրջանում նկարեց տղայիս, բայց դա արեց որպես հիշատակ, դիմանկարն իրեն արդեն չէր գրավում: Դա նույնն է, որ ես հիմա նկարեմ այնպես, ինչպես ինձ սովորեցրել են ուսումնարանում: Ես արդեն անցել եմ աբստրակցիայի, և ինձ այլ բան հետաքրքիր չէ: Ես հիմա չեմ կարող նստել ու ծառ նկարել, որովհետև այդ շրջանն անցել եմ:
-Ռուդոլֆ Խաչատրյանի կրթություն չստանալը ուներ օբյեկտի՞վ պատճառներ, թե՞ դա ստանդարտներից դուրս լինելու նրա տեսակով էր պայմանավորված:
-Ո՜չ, ոչ, չկային օբյեկտիվ պատճառներ: Հայրիկս այն եզակիներից, է, որոնց մասին ասում են բնատուր: Նա երբեք երեխա չի եղել. մատիտը վերցրել է ձեռքն ու նկարել մեծի նման: Նա չի ունեցել այն շրջանը, երբ երեխան սկսում է նկարել, հետո զարգանալ, դառնալ նկարիչ: Ինքը միանգամից նկարել է: Դա նրա էությունն էր:
-Նրան, փաստորեն, հեռացրել են Թերլեմեզյանի անվան ուսումնարանից:
-Այո՛, հեռացրել են, որովհետև չէր սովորում: Նա նկարում էր և այնքան լավ էր նկարում, որ իրեն չէր հետաքրքրում ուսումը:
-«Բազմաչափ Ռուդոլֆ Խաչատրյանը» ցուցահանդեսը շա՞տ այցելուներ է ունենում:
-Այո՛, մեկ օրում 700 այցելու ենք ունեցել: Գալիս են տարբեր մարդիկ: Ես շատ ուրախ եմ, որ այս ցուցահանդեսը կազմակերպվեց, որովհետև այսօրվա երիտասարդ սերունդը, որ չգիտի Ռուդոլֆ Խաչատրյանին, հիմա ծանոթանում է: Որքան էլ հանճարեղ լինի նկարիչը, նրա մասին պետք է մարդկանց հիշեցնել: Եթե չես հիշեցնում, մանավանդ մեր ժամանակներում, նրան մոռանում են: Սա շատ ցավալի է և ուրիշ խոսակցության թեմա է:
-Ռուդոլֆ Խաչատրյանի 12 անհատական ցուցահանդեսներից միայն 4-ն են եղել Հայաստանում: Սա քի՞չ է, թե՞ շատ:
-Դե՜, երևի շատ է: Սա էլ հինգերորդն է: Այն ժամանակ Սովետական Միություն էր, կարևոր չէր, թե որտեղ կցուցադրվես՝ Մոսկվայում, թե Երևանում: Այդ շրջանում գնահատում էին արվեստագետին: Հիմա ո՞վ է նկարիչը: Երգիչները, երաժիշտները դեռ ինչ-որ կերպ կարողանում են իրենց հարցերը լուծել:
-Դրանք հիմնականում այն երգիչներն ու երաժիշտներն են, որոնք գոհացնում են ցածրաճաշակ զանգվածներին: Լուրջ երաժշտարվեստով զբաղվողներն այստեղ պակաս խոցելի չեն նկարիչներից:
-Այո՛, համաձայն եմ: ՈՒ գիտե՞ք՝ ինչն է ցավալի, որ Հայաստանն աշխարհին, իր արվեստից բացի, ոչինչ չի կարող ներկայացնել: Եվ չեն գիտակցում, որ պիտի հեշտացնեն արվեստագետի կյանքը, որ նա կարողանա ստեղծագործել ու երկիր ներկայացնել: Մենք ո՛չ արդյունաբերություն ունենք, ո՛չ տնտեսություն, ո՛չ այլ բան: Հայաստանում կա միայն արվեստ: Եվ արվեստագետի համար չկան ապրելու, ստեղծագործելու լավ պայմաններ:
-Արվեստագետի կյանքը հեշտացնելը չի՞ խանգարի ստեղծագործելուն, նա չի՞ ծուլանա:
-Ո՛չ, դա ճիշտ չէ: Դա գալիս է Վան Գոգի ժամանակներից, երբ ընդունված էր մտածել, թե մարդը պիտի տանջվի, տառապի, որ կարողանա արվեստ ստեղծել: Այդպես չէ՛: Եթե ես հոգեպես անհանգիստ վիճակում եմ, չեմ կարողանում նկարել: Պիտի հանգիստ լինեմ, որ նկարեմ: Դալին իրավացիորեն ասել է, որ նկարիչը պիտի հարուստ լինի, որ կարողանա նկարել: Կան նկարիչներ, որ չեն կարողանում վրձին գնել, ներկ գնել, կտավ գնել, թուղթ գնել: ՈՒ ամիսներով անգործ նստած են: Հիմա դրա ի՞նչն է լավ: Իսկ եթե նրանք ապահովված լինեն նյութապես, պարզ է, որ կաշխատեն, կստեղծագործեն:

«ԵՐԲ ՄԱՐԴՆ ԻՐ ՀՈՂԻՑ, ԻՐ ԱՐՄԱՏԻՑ ԿՏՐՎՈՒՄ Է, ԻՐԵՆ ԼԻԱՐԺԵՔ ՉԻ ԶԳՈՒՄ»

-Այսօրվա Հայաստանի իրավիճակն ինչպե՞ս կարտացոլվեր Ռուդոլֆ Խաչատրյանի նկարչության մեջ՝ ըստ Ձեզ:
-Հայրիկս մահացել է 2007 թվականին, և Հայաստանն արդե՛ն այս վիճակում էր: Քիչ բան է փոխվել նրա մահից հետո: Այնպես չէ, որ նկարիչը նայում է կոնկրետ ինչ-որ բանի, և դա ազդում է նրա ստեղծագործության վրա: Ընդհանուր հոգեվիճակն է ազդում, ինչի հետևանքով էլ նա սկսում է ստեղծագործել: Հայրս Հայաստանում չի ապրել, բայց մշտապես գնացել-եկել է ու շատ նեղսրտել Հայաստանի վիճակի համար: Մարդը գենետիկորեն չի կարող իր հողից կտրվել: Բայց իր արվեստն ստեղծելիս նա ավելի մեծ մասշտաբով է նայել ամեն ինչին, ոչ թե ազդվել է այստեղ կամ Մոսկվայում կատարվող ինչ-որ իրադարձություններից:
-Նա ապրում էր Մոսկվայում, երբ կարող էր ապրել, իր արվեստով ընդունվել եվրոպական ամենանշանակալի քաղաքներում:
-Նա Լոնդոնում էլ է ապրել, եղել է Ամերիկայում, որտեղ ցանկացել են նրան պահել: Բայց հիմնական բնակավայրը եղավ Մոսկվան: Նախ նա Մոսկվայում մեծ արվեստանոց ուներ, հետո կար լեզվի խնդիրը: ՈՒ գիտե՞ք, եվրոպացիները շովինիստ են մի քիչ: Նույնիսկ այնպիսի նկարչին, ինչպիսին է անգլիացի Ֆրենսիս Բեկոնը, չեն ընդունել Անգլիայում: Անգլիան նրան ընդունեց միայն Ամերիկայի ընդունելուց հետո: Այսինքն՝ Անգլիայում կարող էին նայել հայրիկիս նկարներն ու ասել՝ օ՜, շշմելու է: Բայց, միևնույն է, դու իրենցը չես, յուրային չես դառնում: Հայրիկս մահվանից կարճ ժամանակ առաջ մի տխուր բան ասաց ինձ. «Գիտե՞ս, ես Մոսկվայում չդարձա իրենցը: Երևանում էլ չդարձա իրենցը»: Նա մեջտեղում մնաց: Ոչ այստեղ նրան համարեցին իրենցը, ինչպես, ասենք, Մինասին, ոչ էլ Մոսկվայում: Նրան ընդունում էին ամենաբարձր տեղերում, նա նկարել է Ռյազանովին, Ջիգարխանյանին, ամենանշանավորների հետ է շփվել, բայց ռուսական նկարիչ չդարձավ: Երևի հայերն այդպիսին են. եթե Հայաստանից դուրս են ապրում, օտար են մնում: Եվ ընդհանրապես այդպես է, միայն հայերին չի վերաբերում: Երբ մարդն իր հողից, իր արմատից կտրվում է, իրեն լիարժեք չի զգում: Հայրիկս երազում էր Հայաստանում տուն ունենալ, այստեղ ապրել, աշխատել: Բայց գալիս էր, մնում մեկ ամիս, հետո նյարդայնանում էր ու վերադառնում Մոսկվա: Վերջին անգամ նա Երևանում ցուցահանդես է բացել 1997 թվականին՝ արդեն անկախության շրջանում:
-Լևոն Աբրահամյանը ոչ միայն խորությամբ զգացել և մեկնաբանել է Ռուդոլֆ Խաչատրյանի արվեստը, այլև դարձել է բնորդ Աբու-Լալա Մահարու դիմանկարի համար: Կպատմե՞ք այդ երկու անհատականությունների փոխհարաբերության մասին:
-Լևոն Աբրահամյանը ազգագրագետ է, հիմնականում հնդկական ազգագրությամբ է զբաղվում: Նա և հայրս շատ երիտասարդ տարիքում են հանդիպել: Ես ցանկացա, որ այս ցուցահանդեսի պատկերագրքում հենց ինքը գրի Ռուդոլֆ Խաչատրյանի մասին: Ցուցահանդեսի փակմանը կլինի հուշ-երեկո, այն ևս կվարի Լևոնը, որովհետև նա առավել վերլուծական մոտեցում ունի հայրիկիս արվեստին, ճիշտ է ներկայացնում այն. դա նաև հայրս էր ասում: Ես առհասարակ արվեստագետների մոտեցումները չեմ ընդունում: Արվեստագետը չի կարող խոսել նկարչի մասին: Դա պետք է անի կա՛մ գիտնականը, կա՛մ հոգեվերլուծողը: Իսկ Լևոնը գիտնական է:

«ՆԿԱՐԻՉԸ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ՀԵՇՏ ՄԱՐԴ ԼԻՆԵԼ»

-Կրթության, նկարչության մեջ ստանդարտները մերժող Ռուդոլֆ Խաչատրյանն ինչպիսի՞ն էր կյանքում, կենցաղում, ընտանիքում:
-Նա և՛ բարդ մարդ էր, և՛ հետաքրքիր մարդ էր, և՛, իհարկե, անսովոր մարդ էր, որովհետև այդպես նկարողը չի կարող սովորական լինել: Ես և հայրս իրար շատ նման ենք՝ և՛ գենետիկորեն, և՛ արտաքինով: Լինում էին պահեր, որ ինձ համար շատ հեշտ էր շփվել նրա հետ, լինում էին պահեր, որ շատ էր դժվար: Նա յուրահատուկ ձևով էր նայում աշխարհին: Այդպիսին են նկարիչներն ընդհանրապես: Նկարիչը չի կարող հեշտ մարդ լինել: Պատահում էր, որ նա առավոտյան զարթնում էր այնպիսի տրամադրությամբ, որ հետը խոսել չէր լինում: Իսկ նաև լինում էին առավոտներ, որ արթնանում էր՝ օպերա երգելով: Չէիր կարող կանխատեսել, ամեն բան շատ անսպասելի էր:
-Ովքե՞ր են Ռուդոլֆ Խաչատրյանի ժառանգները:
-ՈՒնեմ երկու քույր, մեկ եղբայր, բայց միայն ես եմ նկարիչ: Ապրում եմ Երևանում և Մոսկվայում:
-Ինչպե՞ս նկարիչ դարձաք: Նա իր զավակի կանոնավոր կրթության հարցում նախանձախնդի՞ր է եղել:
-Ո՜չ: Ես չորս տարի սովորել եմ Թերլեմեզյանի ուսումնարանում, հետո չորս տարի՝ ինստիտուտում: Ապա գնացել եմ Փարիզ, վերադարձել, ցանկացել են ինձ կոտրել ինստիտուտում, որպեսզի նկարեմ իրենց ուզած ձևով: Նույնը կատարվեց իմ ամուսնու՝ աբստրակտ նկարիչ Վահան Ռումելյանի, Մինաս Ավետիսյանի որդու՝ Նարեկի հետ: Երբ ես կիսատ թողեցի ինստիտուտում ուսումս, զանգեցի Մոսկվա ու հայրիկիս հայտնեցի այդ մասին, նա ասաց. «Իմ աղջիկն ուրիշ կերպ չէր կարող լինել»: Շատ սիրով եմ հիշում ուսումնարանը՝ այն օրերի՝ 1980-90-ականների Թերլեմեզյանը. հիմա դրանից բան չի մնացել: Իսկ ինստիտուտը ոչինչ չէր նշանակում: Եվ ովքեր ինձ հետ սովորում էին ու ավարտեցին ինստիտուտը, նրանցից ոչ մեկն էլ նկարիչ չդարձավ՝ բացառությամբ մեկ-երկու հոգու:
-Ձեր ստեղծագործությունները որտե՞ղ են ավելի շատ ցուցադրվում՝ Երևանո՞ւմ, թե՞ Մոսկվայում:
-Ես արտասահմանում ավելի շատ եմ ցուցադրվում, քան Երևանում կամ Մոսկվայում: Երևանում վերջին ցուցահանդեսս եղել է 2014 թվականին, Ժամանակակից արվեստի թանգարանում: Այստեղ ցուցադրվելու մտադրություն առայժմ չունեմ: Իսկ եթե երբևէ ցուցադրվեմ, ապա միայն «Գաֆէսճեան» արվեստի կենտրոնում:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ